Dzieciństwo znane sprzed lat, to czas, który wielu dorosłych wspomina z nostalgią – pełne beztroski, śmiechu i zabaw na podwórku. Niepotrzebne były wówczas drogie czy zaawansowana technologia; wystarczył trzepak, fragment chodnika i kreda, patyk zamieniający się w miecz lub kijek do zabawy w podchody. Dziecięca wyobraźnia tworzyła cały świat, a proste działania rozwijały umiejętności społeczne, kreatywność, a przede wszystkim poczucie przynależności. Bieganie z rówieśnikami po podwórku, wspinanie się na trzepaki, zabawy w chowanego czy w podchody, były czymś więcej niż tylko formą rozrywki. To były prawdziwe lekcje życia, które kształtowały młodych ludzi na każdym poziomie: fizycznym, społecznym i emocjonalnym. Podwórko było miejscem, gdzie dzieci uczyły się współpracy, rozwiązywania konfliktów, mierzenia się z emocjami i rozwijania odporności psychicznej.
Wirtualny świat: Fascynująca przygoda czy niebezpieczna pułapka?
Dzisiaj dziecięcy świat wyglądają zupełnie inaczej. Dzieci nadal się bawią, jednak ich rozrywka coraz częściej przenosi się w wirtualny świat. Dzisiejszymi narzędziami do zabawy, są: tablety, smartfony i konsole. Świat naszych dzieci istnieje w szerokim zakresie online. Często ich świat, jest światem wirtualnej rzeczywistość, gdzie można przenieść się w miejsca, które się chce, a nawet przeżyć niesamowite przygody, bez ruszania się z kanapy. Ten świat, choć fascynujący i pełen możliwości, jest też nierealny. Świat wirtualny daje szybki dostęp do wiedzy i pozwala nawiązywać znajomości z rówieśnikami z całego świata. Jednak kontakty online są płytkie i pozbawione prawdziwej bliskości, a sukces osiągany w grach jest łatwo dostępny i nie wymaga wysiłku. Skutkiem jest brak umiejętności radzenia sobie z porażkami i izolacja emocjonalna, co może prowadzić do problemów z samooceną i trudności w budowaniu trwałych relacji.
Dzieci przyzwyczajone do szybkich nagród w sieci mają trudności z koncentracją, cierpieniem i radzeniem sobie z niepowodzeniami. Brak bezpośrednich doświadczeń emocjonalnych i fizycznych staje się wyzwaniem dla zdrowia psychicznego młodzieży, a także ich zdolności społecznych i odporności psychicznej. Badania wskazują, że nadmierne korzystanie z Internetu ma negatywny wpływ na funkcjonowanie naszego mózgu, prowadząc do uszkodzeń neuronów oraz zakłóceń w pamięci i procesach uczenia się. Coraz większy dostęp do wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych negatywnie wpływa na zdolność koncentracji, powodując problemy z uwagą i trudności społeczne. Obecnie technologia stanowi istotny element większości dziecięcych zabaw, co drastycznie ogranicza przestrzeń do rozwijania kreatywności i wyobraźni. Dodatkowo młode organizmy narażone są na negatywne skutki fizyczne – siedzący tryb życia w połączeniu z chaotycznymi bodźcami sensorycznymi hamuje ich rozwój sensoryczny i motoryczny, co może prowadzić do opóźnień rozwojowych. Wiele młodych ludzi spędza większość dnia grając w gry komputerowe, a ich zainteresowania często ograniczają się do aktywności online. W rezultacie, rzadko wychodzą na basen czy jeżdżą na rowerze, a ich jedynymi znajomymi stają się ci, z którymi łączą ich wirtualne relacje. Młodzież coraz rzadziej umawia się na spotkania w realnym świecie, takich jak dyskoteki, puby czy spacery po parku. Choć z perspektywy społecznej może się to wydawać korzystne — zmniejszając liczbę przestępstw, takich jak zabójstwa, kradzieże czy gwałty — to druga strona medalu jest alarmująca. Wzrasta liczba nastolatków zmagających się z depresją oraz tych, którzy podejmują próby samobójcze, co wskazuje na głęboki kryzys emocjonalny, który wymaga pilnej uwagi.
Jak połączyć dwa światy?
Aby zrównoważyć wpływ technologii, ważne jest, aby dzieci miały czas na cyfrowy detoks, spędzały więcej czasu na świeżym powietrzu i budowały relacje z rodziną i rówieśnikami poza światem wirtualnym. Tylko kontakt z rzeczywistością daje im okazję do odkrywania siebie, rozwijania umiejętności społecznych i tworzenia fundamentów emocjonalnej odporności. Choć początkowo cyfrowy detoks może wydawać się trudny, zdecydowanie warto go spróbować. Nikt nie namawia do całkowitej rezygnacji z cyfrowego towarzystwa, co w wielu przypadkach byłoby wręcz niemożliwe. Jednak warto pamiętać, że choć technologia sprawdza się w wielu sytuacjach, to nigdy nie zastąpi prawdziwego kontaktu z drugim człowiekiem. To relacje w realnym świecie są źródłem prawdziwej bliskości i emocjonalnego wsparcia, które są nieocenione w codziennym życiu.
Zdarza się też tak, że gdy rodzice próbują ograniczać czas, jaki ich dzieci spędzają przed ekranem, często spotykają się z oporem, nieposłuszeństwem, a niekiedy nawet agresją. Sytuacja ta jest wyzwaniem dla rodzin, gdyż próby ustanowienia zdrowych nawyków technologicznych często prowadzą do konfliktów i frustracji zarówno u dzieci, jak i u dorosłych.
Skutki intensywnego korzystania z ekranów
Intensywne korzystanie z ekranów przez dzieci i młodzież, w tym nadmierne korzystanie z Internetu i gier, niesie ze sobą liczne negatywne konsekwencje dla ich zdrowia fizycznego, psychicznego oraz społecznego. Nawet jeśli nie dochodzi do pełnoobjawowego uzależnienia, długotrwała ekspozycja na urządzenia ekranowe może prowadzić do szeregu problemów, takich jak:
- Wady postawy – U 90% polskich dzieci diagnozuje się wady postawy, co w dużej mierze jest związane z nadmiernym czasem spędzanym w pozycji siedzącej oraz brakiem aktywności fizycznej.
- Zaburzenia motoryki małej – Intensywne używanie ekranów, a także operowanie kontrolerami w grach, może prowadzić do problemów w rozwoju motoryki małej, wpływając na nieprawidłowe funkcjonowanie nadgarstków, dłoni i palców.
- Problemy ze wzrokiem – Nadmierne korzystanie z urządzeń ekranowych może powodować suchość oczu, zaburzenia widzenia oraz ogólne zmęczenie oczu.
- Problemy ze snem – Światło emitowane przez ekrany, szczególnie wieczorem, zaburza produkcję melatoniny i utrudnia dzieciom prawidłowe wejście w cykl snu. W efekcie wpływa to na jakość odpoczynku i regenerację organizmu.
- Problemy z koncentracją – Mózg dzieci i młodzieży, przyzwyczajony do intensywnych bodźców ekranowych, ma trudności z koncentracją na mniej dynamicznych zadaniach offline.
- Agresja i lęki – Intensywne bodźce z ekranów mogą wywoływać emocje, które dzieci mają trudności kontrolować ze względu na niedojrzałość ich układu nerwowego. Struktura mózgu zwana ciałem migdałowatym, odpowiedzialna za przetwarzanie emocji, może reagować silnie na obrazy i treści cyfrowe, co prowadzi do problemów z agresją i lękami.
- Trudności w relacjach społecznych – Nadmierna ilość czasu spędzanego przy ekranach ogranicza dzieciom kontakt z rówieśnikami w świecie rzeczywistym, co może prowadzić do trudności w nabywaniu umiejętności społecznych.
- Niechęć do systematycznych aktywności offline – Atrakcyjne i silne bodźce oferowane przez Internet i gry mocno stymulują układ nagrody w mózgu, co sprawia, że dzieci tracą zainteresowanie aktywnościami wymagającymi systematyczności. Często unikają one zajęć, które przynoszą nagrody w bardziej odroczony sposób.
Aby ograniczyć te negatywne konsekwencje, warto wprowadzać świadome zasady dotyczące czasu ekranowego, wspierając dzieci w poszukiwaniu alternatywnych, offline’owych form aktywności i kontaktu z rówieśnikami.
Elementy wspierające zdrowy rozwój
W celu wspierania zdrowego rozwoju dzieci i młodzieży w obliczu zagrożeń wynikających z intensywnego użytkowania technologii, kluczowe jest wdrażanie i wzmacnianie tzw. czynników ochronnych. Te elementy pomagają dzieciom lepiej radzić sobie z wyzwaniami, jakie niesie ze sobą świat cyfrowy, jednocześnie wspierając ich rozwój emocjonalny, psychiczny i społeczny. Najważniejsze aspekty, które mogą skutecznie przeciwdziałać negatywnym skutkom nadmiernego korzystania z urządzeń ekranowych to:
1. Uważni, zaangażowani rodzice i rodzina
Obecność troskliwych i zaangażowanych rodziców stanowi jeden z najważniejszych czynników ochronnych dla dzieci. Rodzice, którzy wykazują zainteresowanie życiem dziecka, spędzają z nim czas, rozmawiają o jego doświadczeniach oraz wyznaczają granice, stanowią fundament stabilnego rozwoju emocjonalnego i psychicznego. Zaangażowani rodzice mogą na bieżąco monitorować, jak dziecko korzysta z technologii, a także reagować na wszelkie niepokojące sygnały, takie jak izolacja społeczna, trudności emocjonalne czy zmiany w zachowaniu.
Wystarczy uważność i czas poświęcony dziecku. Nie liczy się ilość, ale jakość wspólnie spędzonych chwil. Proste momenty budują więź i relacje z naszym dzieckiem.
Oto kilka pomysłów na wartościowe spędzanie czasu razem z dzieckiem:
- Wspólne spacery, bieganie, wycieczki rowerowe, wycieczki do parku, lasu, nad jezioro lub w góry.
- Wspólne prace domowe, w ogrodzie lub kulinarne (wspólne pieczenie i gotowanie)
- Wspólne przygotowywanie posiłków i spożywanie ich razem przy stole.
- Gra w planszówki, karty lub układanie puzzli.
- Wspólne oglądanie przyrodniczych filmów dokumentalnych i rozmowy o nich.
- Czytanie książek na dobranoc.
- Wieczorne codzienne rytuały rodzinne przed pójściem spać (masaże, przytulańce, rozmowy o tym jak minął dzień itp.)
- Wspólne zakupy, a najpierw ich wspólne planowanie, by dziecko miało wpływ na to, co będzie znajdować się w lodówce.
- Wprowadzenie „rodzinnych dni offline”, w których wszyscy odstawiają urządzenia elektroniczne.
2. Dobre relacje rówieśnicze
Relacje z rówieśnikami odgrywają kluczową rolę w procesie socjalizacji i kształtowania umiejętności interpersonalnych. Dzieci, które mają dobre relacje z rówieśnikami, uczą się nawiązywania zdrowych więzi, współpracy oraz rozwiązywania konfliktów. Przyjaźnie rozwijają kompetencje społeczne, co przeciwdziała izolacji społecznej i uzależnieniu od kontaktów online jako jedynego źródła interakcji. Dzięki silnym relacjom z rówieśnikami dziecko łatwiej poradzi sobie z trudnościami emocjonalnymi, a także nie będzie odczuwało potrzeby zaspokajania swoich potrzeb towarzyskich wyłącznie w wirtualnym świecie.
My jako rodzice możemy wspierać nasze dzieci w budowaniu i podtrzymywaniu zdrowych relacjach z rówieśnikami np.
- Zaproś dzieci znajomych na gry planszowe, piknik czy wspólne gotowanie.
- Ułatw dziecku udziału w zajęciach pozalekcyjnych, takich jak sport, muzyka czy sztuka, które sprzyjają nawiązywaniu współpracy z innymi.
- Wyjdź z domu by nastolatek mógł zorganizować imprezę dla znajomych (ma to dodatkowy wymiar pracy nad Waszym zaufaniem do siebie i wzięciem przez Wasze dziecko odpowiedzialności)
- Bierz udział i angażuj się w wydarzenia przedszkolne, szkolne lub pozaszkolne by lepiej poznać jego środowisko społeczne.
3. Zaspokojone potrzeby emocjonalne
Zaspokojone potrzeby emocjonalne, takie jak potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji i miłości, są fundamentem zdrowego rozwoju psychicznego dziecka. Gdy dzieci czują się akceptowane, kochane i rozumiane, mają mniejsze skłonności do poszukiwania substytutów emocjonalnych w postaci uzależnienia od technologii czy ekranów. Rodzice i opiekunowie, którzy wykazują empatię i gotowość do wspierania dziecka w jego trudnościach, tworzą bezpieczną przestrzeń, która pomaga w zdrowym rozwoju emocjonalnym i radzeniu sobie z wyzwaniami współczesnego świata.
Jak mantrę specjaliści powtarzają, że nic nie zastąpi dziecku wspólne spędzonego czasu z rodzicami. Danie młodemu człowiekowi uwagi i pokazanie mu, że on naprawdę jest dla nas ważny można pokazywać przez naprawdę małe gesty:
- Wspólnie spędzany czas – wspólne zabawy z młodszymi dziećmi czy czas przed snem spędzony z nastolatkiem w jego pokoju z prostym zapytaniem „jak minął Ci dziś dzień”, „jak się czujesz po dzisiejszym dniu”
- Wspólne rozmowy – słuchanie dziecka bez doradzania
- Wspólne posiłki – jedzenie połączone z wspólnie spędzonym czasem przez całą rodzinę – zapewnia poczucie bliskości i przynależności.
- Małe gesty troski – podanie dziecku herbaty, gdy on np. uczy się – jest okazaniem wsparcia, ciepła i troski.
- Pozwolenie na wygraną – nie zawsze rodzic musi wygrywać i pokazywać, że to jego słowo ma być na wierzchu. Czasem warto by ostatnie słowo miało dziecko.
- Bycie konsekwentnym i stawianie granic – jasne zasady – wbrew pozorom dają duże poczucie bezpieczeństwa.
4. Zainteresowania i hobby
Posiadanie pasji, zainteresowań i hobby jest istotnym czynnikiem chroniącym, ponieważ pozwala dziecku rozwijać swoje talenty oraz budować poczucie własnej wartości i kompetencji. Aktywności takie jak sport, muzyka, plastyka, majsterkowanie czy inne formy kreatywnej działalności angażują dziecko, zapewniając mu naturalną rozrywkę i rozwój poza przestrzenią cyfrową. Hobby sprzyja także kształtowaniu wytrwałości i samodyscypliny, co jest ważnym elementem zdrowego rozwoju osobowości.
- Zachęcajmy i motywujmy nasze dzieci do uczestnictwa w zajęciach pozalekcyjnych.
- Umożliwiajmy im dotarcie na zajęcia, które ich pasjonują.
- Interesujmy się tym, co nasze dzieci robią, w jaki sposób spędzają czas, a może nawet dołączmy do ich pasji.
5. Ustalone zasady korzystania z sieci
Jasne zasady korzystania z Internetu i urządzeń ekranowych to kluczowy czynnik ochronny, który pomaga dzieciom rozwijać zdrowe nawyki w korzystaniu z technologii. Ustalając limity czasowe (np. przez założenie „Family Link”) i reguły dotyczące korzystania z ekranów, rodzice i opiekunowie uczą dzieci samodyscypliny oraz zdrowych granic, co przeciwdziała uzależnieniu i negatywnym konsekwencjom zbyt długiego korzystania z technologii. Ważne jest, aby zasady te były ustalane wspólnie z dzieckiem – w atmosferze dialogu i wzajemnego zrozumienia – co zwiększa szansę na ich akceptację i przestrzeganie.
Jak zatem ustalić zdrowe granice dla dzieci
Katalog Domowych Zasad Ekranowych opracowany został na podstawie doświadczeń specjalistów Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę oraz rekomendacji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz Amerykańskiego Stowarzyszenia Pediatrów (APA) dotyczących korzystania przez dzieci z ekranów. Warto się nim kierować, siadając w gronie rodzinnym do rozmowy o zrównoważonym korzystaniu z ekranów i ustalania zasad, które będą temu służyły:
- Limity ekranowe: Dzieci poniżej 2 lat nie powinny używać urządzeń ekranowych (z wyjątkiem wideorozmów z bliskimi). Dla dzieci 2-5 lat maksymalny czas to 1 godzina dziennie, a dla dzieci w wieku szkolnym – 2 godziny. Nastolatki mogą mieć dłuższy czas, ale warto ustalić go wspólnie, uwzględniając aktywności offline.
- Unikanie ekranów przed snem: Ekrany emitują niebieskie światło, które zaburza sen. Zaleca się wyłączenie urządzeń minimum godzinę przed snem, aby poprawić jakość odpoczynku.
- Brak ekranów w sypialni: Urządzenia rozpraszają podczas snu, dlatego warto trzymać je poza sypialnią. W razie potrzeby telefon można zastąpić budzikiem.
- Bez ekranów przy posiłkach: Korzystanie z urządzeń podczas jedzenia może zakłócić odczuwanie sytości i negatywnie wpływać na relacje rodzinne. Najlepiej spożywać posiłki bez rozpraszania się ekranem.
- Czas na aktywności bez ekranu: Warto ustalić listę rodzinnych aktywności offline – spacery, gry, rozmowy – aby wzmocnić relacje rodzinne i ograniczyć cyfrowe rozproszenie.
- Miejsce na urządzenia: Wspólne miejsce do przechowywania i ładowania urządzeń ogranicza czas ekranowy oraz pomaga w dbaniu o zdrowie.
- Ruch i aktywność fizyczna: Dzieci potrzebują codziennej aktywności ruchowej, aby wspierać rozwój fizyczny i budować relacje. Starsze dzieci powinny mieć co najmniej godzinę ruchu dziennie.
- Odpowiednie treści: Ważne jest kontrolowanie treści, z których dzieci korzystają, aby były dostosowane do ich wieku. Młodsze dzieci powinny korzystać z programów kontroli rodzicielskiej.
- Bez ekranów w ruchu: Korzystanie z urządzeń w ruchu drogowym jest niebezpieczne. Dzieci powinny unikać ekranów podczas poruszania się na hulajnogach, rowerach i innych środkach transportu.
- Ekran nie jako nagroda ani kara: Nagradzanie lub karanie dostępem do ekranów podnosi ich rangę i może sprzyjać uzależnieniu. Warto unikać tej metody.
- Dbanie o prywatność: Przy korzystaniu z mediów społecznościowych i innych serwisów ważne jest, aby dzieci miały świadomość ochrony swojej prywatności i danych.
Rodzi się zatem pytanie: czy jest równowaga? Czy istnieje sposób, w jaki dzieci mogą korzystać z dobrodziejstw technologii, jednocześnie doświadczając prawdziwego życia? Odpowiedź może leżeć w świadomym rodzicielstwie, które stawia na pierwszym miejscu harmonijny rozwój dziecka. Kluczowe jest stworzenie przestrzeni, w której dzieci będą mogły cieszyć się zarówno czasem spędzonym online, jak i w rzeczywistym świecie.
Jeśli odczuwacie niepokój z powodu zachowań swoich dzieci lub napotykacie trudności w ustalaniu granic i zasad, nie jesteście sami. To naturalne, że w obliczu wyzwań rodzicielstwa możecie czuć się zagubieni. W takich chwilach warto rozważyć skorzystanie z pomocy specjalistów, którzy z empatią i zrozumieniem oferują swoje wsparcie. Ich doświadczenie i wiedza mogą być bezcennym wsparciem w budowaniu zdrowych relacji i ustalaniu efektywnych zasad w Waszej rodzinie. Nie bójcie się sięgnąć po pomoc – to krok ku lepszemu zrozumieniu i harmonii w Waszym domu.
Poniżej zamieszczamy listę książek i artykułów, które warto przeczytać w celu dalszego zgłębienia wiedzy na temat wpływu nowoczesnych technologii na nasze życie:
• Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie uzależnienia dzieci i młodzieży od telefonu komórkowego – Stanisław Kozak, Wydawnictwo Difin, 2013
• Sfejsowani. Jak media społecznościowe wpływają na nasze życie, emocje i relacje z innymi – Suzana E. Flores, Wydawnictwo Muza
• Dzieci konsoli. Uzależnienie od gier – Cash Hilarie, McDaniel Kim, Wydawnictwo Media Rodzina, 2014
• Płytki umysł. Jak internet wpływa na nasz mózg – Carr Nicholas, Wydawnictwo Helion – Onepress, 2013
• Uzależnienia medialne. Czyli o patologicznym wykorzystaniu mediów – Ogonowska Agnieszka, Wydawnictwo Edukacyjne, 2014
• https://nask.pl/magazyn/nastolatki-3-0-raport-z-ogolnopolskiego-badania-uczniow-i-rodzicow/
• https://fundacja.orange.pl/app/uploads/2022/01/Naduzywanie-ekranow-przez-dzieci-i-mlodziez.pdf
• https://cyfroweobywatelstwo.pl/wp-content/uploads/2025/03/RAPORT-INTERNET-DZIECI-2025.pdf
